ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਗਾਂਧੀ ਕਹਿ ਕੇ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਨ । ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਜਾਦੀ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਣ ਹੀ ਮਿਲੀ ਪਰ ਇਹ ਜਰੂਰ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਇਕ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ ਜਦ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਉਸ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਇਹ ਯੋਗਦਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਵਾਂਗ ਵਿਚਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅਸੰਭਵ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਸੰਭਵ ਕਰ ਦਿਖਾਇਆ । ਹਾਲਾਤ ਭਾਵੇਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਵੀ ਰਹੇ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ , ਸੱਚਾਈ , ਤਿਆਗ , ਸੁਹਿਰਦਤਾ , ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਅਸੂਲਪ੍ਰਸਤੀ ਵਰਗੇ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪੱਲਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਬੇਬਾਕੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾ , ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹੀ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸੂਲਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਨਾ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਭੁਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਗਾਂਧੀ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੋਚ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਜੋ ਲੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਵੇ। ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਵੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੂਟਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਏ ਆਜ਼ਮ ਸ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਵਾਲੇ ਰਾਹ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਇਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਕੜੇ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਲਾਫ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨੇਂ ਬਾਖੂਬੀ ਵਰਤਿਆ।
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਜੋ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ 'ਮਹਾਤਮਾ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੱਖਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਲਈ 'ਬਾਪੂ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ - ਦਾ ਜਨਮ 2 ਅਕਤੂਬਰ 1869 ਨੂੰ ਤੱਟਵਰਤੀ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਪੋਰਬੰਦਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਬਾਣੀਆ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਬਚਪਨ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਕਰਮਚੰਦ, ਪੋਰਬੰਦਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ, ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਸਤੂਰਬਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਵਰਗੀ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੇ ਗਏ। ਸ਼ਰਮੀਲੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਵਾਲੇ, ਨੌਜਵਾਨ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਲੱਗਿਆ।
ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਲਈ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਉਸਦੇ ਲੰਬੀ ਠਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਸਦੇ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਨਸਲਵਾਦ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਬਾਰੇ ਉਸਨੂੰ ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਤੋਂ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗੋਰੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਨੇਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਅਤੇ ਜੌਨ ਰਸਕਿਨ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਨਿਆਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ।
ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ 1893 ਵਿੱਚ ਛੱਡੇ ਗਏ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੱਥ ਦੀ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। 1918 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਵਾਦ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਉਜਰਤ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ। ਮਰਨ ਵਰਤ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਖਰਕਾਰ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਜਰਤਾਂ ਵਿੱਚ 35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਖੇੜਾ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
1919 ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਖਤ ਉਪਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੈਸ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ 1 ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਐਕਟ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਮੁਕੱਦਮੇ ਅਤੇ ਕੈਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਿਸ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਲਈ ਜਨਤਾ ਦਾ ਜਾਗਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬਣਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।
ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜ਼ਬਰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਪੂਰੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਉਸਮਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਰਕੀ ਦੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਨਾਲ ਇੱਕਮੁੱਠਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਤੁਰਾਈ ਵਾਲੇ ਕਦਮ ਵਿੱਚ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਾਰਾਜ਼ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਚੌਰੀ ਚੌਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਾਂਸਟੇਬਲ ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਛੂਤਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਲੂਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਰੰਤਰ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਈਆਂ। 12 ਮਾਰਚ 1930 ਨੂੰ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲੂਣ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦਾਂਡੀ ਮਾਰਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ 1930 ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਲੜੇ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅੰਤਮ ਜਨ ਅੰਦੋਲਨ 'ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ' ਸੀ। ਜੂਨ 1944 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਦਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਆਪਣਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਆਖਰਕਾਰ ਮਿਲ ਤਾਂ ਗਈ ਪਰ ਇੱਕ ਖੂਨੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੌਮ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਰਬਰਤਾ ਦੀ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਨੇ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ, ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ।
30 ਜਨਵਰੀ 1948 ਨੂੰ, ਸ਼ਾਮ 5 ਵਜੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ, ਤਾਂ ਪੁਣੇ ਦੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਨੇ ਪੁਆਇੰਟ-ਬਲੈਂਕ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗਾਂਧੀ "ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਤੁਸ਼ਟੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ" ਸੀ।
ਇਸ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੋਗ ਸੀ। 2 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਛੁੱਟੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਡਾਕਟਰ ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ, ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
