ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 13 ਨਵੰਬਰ 1780 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਰਣਜੀਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਛਤਰ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰਾਇਆ ਸੀ।
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਢਿੱਲੇ ਸੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਮਿਸਲਾਂ ਕਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਹਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਧੜੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਸੱਸ ਨੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਚੇਚਕ ਦੇ ਰੋਗ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਅੱਖ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੋਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। 7 ਜੁਲਾਈ, 1799 ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਵਾਦ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।
20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1801 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦਾ ਸਿੱਖਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: “ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਭਗਵੇਂ ਰੰਗ ਦਾ ਲੇਪ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਸਲਾਮੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਪਰਜਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਭੀੜ 'ਤੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।"
ਆਪਣੀ ਲਾਹੌਰ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪੋਠੋਹਾਰ ਖੇਤਰ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 1802 ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। 1807 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਮੁਖੀ ਕੁਤੁਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੁਲਤਾਨ 1818 ਵਿਚ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ 1819 ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।
ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1813 ਅਤੇ 1837 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। 1837 ਦੀ ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਖਰੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਰਣਨੀਤਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਸਨ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਫੌਜ ਰੱਖਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਭਾਰਤੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਪ੍ਰਾਣ ਸੁੱਖ ਯਾਦਵ, ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਲਾਂਬਾ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ਜੀਨ-ਫਰਾਂਕੋਇਸ ਐਲਾਰਡ ਜੋ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸੀ, ਜੀਨ-ਬੈਪਟਿਸਟ ਵੈਂਚੁਰਾ ਜੋ ਇਤਾਲਵੀ ਸੀ, ਪਾਓਲੋ ਡੀ ਅਵਿਤਾਬੀਲ ਜੋ ਇਤਾਲਵੀ ਸੀ, ਕਲਾਉਡ ਅਗਸਤ ਕੋਰਟ ਜੋ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸੀ, ਜੋਸੀਆਹ ਹਰਲਨ ਜੋ ਅਮਰੀਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਗਾਰਡਨਰ ਜੋ ਸਕੌਟ-ਆਇਰਿਸ਼ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਰਡਨਰ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ। ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਰਡਨਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅਤੇ ਸਾਹਸੀ ਜੀਨ-ਫ੍ਰੈਂਕੋਇਸ ਐਲਾਰਡ ਨੇ ਨੈਪੋਲੀਅਨ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1822 ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਡਰੈਗਨਾਂ ਅਤੇ ਲੈਂਸਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੋਰ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰ ਕੋਰ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਾਇਆ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਬਾਂਹ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸੇਵਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਫਸਰਾਂ, ਫਰਾਂਸੀਸੀ, ਇਟਾਲੀਅਨ, ਯੂਨਾਨੀ, ਰੂਸੀ, ਜਰਮਨ, ਆਸਟ੍ਰੀਅਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕਮਾਂਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ।ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 1839 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਸ਼ਾਸਨ ਫਿਰ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਮਾੜੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। 1845 ਦੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਮਰਾਜ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਲਿਆ।
ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਨਵੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਬਣਾਈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰ ਜੁਰਮ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਘਿਨਾਉਣੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।”
