ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਖਵਾਜਾ ਫਰੀਦੁਦੀਨ ਮਸੂਦ ਸ਼ਕਰਗੰਜ ਵੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਸੂਫੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਵੀ ਕਹਿਣਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ 'ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਹੁਤ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ, ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸੀ।
ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦਾ ਜਨਮ ਰਮਜ਼ਾਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ 1173 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕੋਠੇਵਾਲ ਪਿੰਡ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ’ ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਖੰਡ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਸੀ, ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੁਆਰਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਮਿਲੇਗਾ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡ ਦੇ ਦੇਣਗੇ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਹੇਠ ਚੀਨੀ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਨੂੰ ਉਹ ਖੰਡ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਗਲੀਚੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚੀਨੀ ਰੱਖਣਾ ਭੁੱਲ ਗਏ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਚਟਾਈ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚੀਨੀ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ 'ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ' ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।
ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 16 ਸਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਜ 'ਤੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਬਦੁਲ ਰਹੀਮ ਅੰਸਾਰੀ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰੇ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਫੁਰਤੀ ਅਤੇ ਫੁਰਮਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਫਕੀਰ ਨੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜੋ ਅਰਬੀ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਦੋਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਕਾਰਜ ਲਈ ਪਾਲਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘੱਟ ਸੰਜੀਦਾ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਣੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਓਨਾ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਅੱਜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਅਗਿਆਤ ਗੀਤਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ।
ਅਜੋਕੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਤੋਂ ਪਿਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਮੋਖਲਪੁਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕੋਲ ਰੁਕੇ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੋਖਲ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਚਾਲੀ ਦਿਨ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਰਾਜਾ ਇਸ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ। ਜਿਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਟਿੱਲਾ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ, ਹਰ ਸਾਲ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਆਗਮਨ ਪੁਰਬ ਮੇਲਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਸਤੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ 1266 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਰਮ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਦਿਨ ਨਿਮੋਨੀਆ ਕਾਰਣ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕ ਪੱਤਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਕ ਪੱਤਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਨ ਸੂਫੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਕਬਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿਸਟਿਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕਹਿਣਾ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
