ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੀ ਤਲਹਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਪੰਚਕੂਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਨੀ ਮਾਜਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲਗਦੇ 100 ਏਕੜ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਮੰਦਿਰ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਸਥਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਫਲ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਗੇ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ।
ਇਕ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਪਹਾੜੀ ਚੋਟੀਆਂ 'ਤੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ 3 ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਗਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ 3 ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਿਲਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਸਤੀ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ 1811-1815 ਦੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮਨੀਮਾਜਰਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਪਿੰਡ ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਤਹਿਸੀਲ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੰਚਕੂਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਮੰਦਿਰ ਤੋਂ 200 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਮੰਦਿਰ ਜਿਸ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਪਟਿਆਲਾ ਸ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ 1840 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਈ ਸੀ।
ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਮਨੀਮਾਜਰਾ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹਾਸਲ ਸੀ। ਪੈਪਸੂ ਵਿੱਚ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਅਣਗੌਲੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਮਨੀਮਾਜਰਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਫਿਰ ਪੁਜਾਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਦਾ 'ਖਿਦਮਤੂਜ਼ਾਰ' ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਪੈਪਸੂ ਵਿੱਚ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਵਿਲੀਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪੁਜਾਰੀ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਿਗੜਦੀ ਗਈ।
ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਪੁਖਤਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਅੱਜ ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਸਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ ਉਤਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਤਾ ਸਤੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੀਮਾਜਰਾ ਦੇ ਰਾਜਾ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਮੰਦਰ ਤੱਕ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਬਣਵਾਈ ਸੀ, ਜੋ ਲਗਭਗ 3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਰਾਣੀ ਨਾਲ ਇਸ ਗੁਫਾ ਤੋਂ ਮਾਤਾ ਸਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰਾਜਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਮੰਦਰ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਸੀ।
ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ 'ਤੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ 38 ਪੈਨਲ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਮੰਦਰ ਹਨ। ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਸੰਭਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜਿਆ, ਇੱਕ ਜੀਵੰਤ ਮਾਹੌਲ ਇੱਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਢਾ ਸਾਹਿਬ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਸਥਿਤ, ਨਾਢਾ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਸਮੇਂ 1688 ਵਿੱਚ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਰੁਕੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪੰਚਕੁਲਾ ਵਿੱਚ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਆਓ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਨੇੜੇ ਹੀ ਕੈਕਟਸ ਗਾਰਡਨ ਹੈ। ਕੈਕਟਸ ਗਾਰਡਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪੰਚਕੂਲਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੈਕਟਸ ਅਤੇ ਸੁਕੂਲੈਂਟ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਗਾਰਡਨ ਅਤੇ ਰਿਸਰਚ ਸੈਂਟਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਾਗ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਾਗ ਹੈ ਜੋ 3,500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਕੈਕਟਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।
ਮੋਰਨੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵੀ ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ । ਮੋਰਨੀ ਹਿਲਜ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪੰਚਕੂਲਾ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰਪੂਰ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿਕਨਿਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਉਚਾਈ 1,220 ਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ। ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਸਟਾ ਪੁਆਇੰਟ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੋਰਨੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਠਾਕੁਰ ਦੁਆਰ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ 7ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀਆਂ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ।
ਸੁਖਨਾ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਸੈਂਚੁਰੀ ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। । 2600 ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ, ਸੁਖਨਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1998 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੈਚਮੈਂਟ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੁਖਨਾ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 150 ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਜਲ-ਸਥਾਨ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਜਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਖੇਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਲ-ਸਥਾਨ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਵਸਨੀਕ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਆਬਾਦੀ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ, ਰੋਕ ਗਾਰਡਨ, ਰੋਸ ਗਾਰਡਨ, ਪਿੰਜੌਰ ਬਾਗ ਵੀ ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਏਲਾਂਤੇ ਮਾਲ ਵੀ ਮਾਤਾ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਹੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹਿਮਾਚਲ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਿਮਾਚਲ ਵੀ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਹਿਮਾਚਲ ਦਾ ਸਥਾਨ ਟਿੰਬਰ ਟਰੇਲ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ।
